الوقت- با شتاب گرفتن تغییرات سیاسی و امنیتی در غرب آسیا، ایران و عربستان سعودی بیش از پیش به سمت تحکیم روابط دوجانبه و همگرایی راهبردی تمیل پیدا کردهاند. در این چارچوب، سومین دور نشست مشترک معاونان وزرای خارجه ایران و عربستان سعودی با همراهی چین روز سهشنبه (۱۸ آذر) در تهران برگزار شد. این گردهمایی که در مسیر کاهش تنشها و بازسازی روابط پس از توافق پکن در مارس ۲۰۲۳ شکل گرفت، عزم راسخ دو طرف برای تقویت گفتگو و همکاری را به نمایش گذاشت.
این نشست به ریاست «مجید تخت روانچی»، معاون سیاسی وزارت خارجه ایران و با حضور «ولید الخریجی»، قائم مقام وزیر خارجه عربستان و «میائو دیو»، معاون وزیر خارجه چین برگزار شد.
طرف ایرانی و سعودی بر تعهدشان در اجرای تمام مفاد توافقنامه پکن و تلاش مستمر برای تحکیم روابط همسایگی بین دو کشور از مسیر پایبندی به منشور سازمان ملل متحد، منشور سازمان همکاری اسلامی و قوانین بینالمللی از جمله احترام به حاکمیت، تمامیت سرزمینی، استقلال و امنیت طرفین تاکید کردند. هر سه کشور از پیشرفت مستمر در روابط ایرانی- سعودی و فرصتهای موجود برای ارتباط مستقیم میان دو کشور در تمام سطوح و بخشها استقبال کردند.
گسترش همکاری سیاسی-اقتصادی
در حدود سه سال گذشته و پس از امضای توافق صلح، ایران و عربستان تلاش کردهاند روابط دوجانبه را به سطح دوران قبل از قطع روابط دیپلماتیک بازگردانند و فضای بیاعتمادی سالهای گذشته را تا حد زیادی کاهش دهند. برگزاری نشستها و دیدارهای رسمی در سطوح مختلف نشان میدهد که تقویت روابط و گسترش مناسبات سیاسی دوجانبه به یکی از اولویتهای مهم تهران و ریاض تبدیل شده و این روند بیانگر درک مشترک دو کشور از ضرورت همکاری و گفتگو در شرایط پیچیده منطقهای و بینالمللی است.
توسعه روابط سیاسی مبتنی بر احترام متقابل و توجه به منافع مشترک میتواند به افزایش اعتماد و تثبیت روابط کمک کند. تداوم رایزنیهای سیاسی علاوهبر شکلگیری روابط پایدارتر و همکاریهای گستردهتر میان دو کشور، به تقویت ثبات منطقهای و مدیریت اختلافات نیز کمک خواهد کرد.
با توجه به اینکه گسترش روابط دوجانبه در عرصههای مختلف از بستر دیپلماسی میگذرد، این مسئله در نشست تهران بیش از پیش محور توجه تهران و ریاض بود. از اینرو، موضوعات کنسولی یکی از محورهای اصلی نشست تهران را به خود اختصاص داد و دو طرف درباره تسهیل سفر اتباع، افزایش پروازهای منظم، خدماترسانی به زائران و رفع موانع کنسولی گفتگو کردند. با در نظر گرفتن حضور بیش از ۸۵ هزار زائر حج و بیش از ۲۱۰ هزار زائر عمره ایرانی در سال ۲۰۲۵، گسترش همکاریهای کنسولی نه تنها ضرورتی اجرایی است بلکه فرصتی برای سنجش عمق همکاریهای میان دو کشور به شمار میآید.
از سوی دیگر، با افزایش همکاریهای سیاسی، جریان تجارت دوجانبه نیز متقابلاً رونق بیشتری خواهد یافت و بنابراین در حوزه اقتصادی، دو طرف بر فعالسازی کمیتههای مشترک، آغاز پروژههای مشخص در حوزه انرژی، حملونقل، سرمایهگذاری و تجارت تاکید کردند.
ایران و عربستان از ظرفیتهای اقتصادی قابل توجهی برخوردارند که میتواند زمینهساز توسعه همکاریها باشد. هر دو کشور از بزرگترین تولیدکنندگان انرژی در جهان به شمار میروند و نقش تعیین کنندهای در بازار نفت و گاز دارند. هماهنگی بیشتر در حوزه انرژی، سرمایهگذاری مشترک در صنایع نفت و گاز، پتروشیمی و همچنین همکاری در چارچوب سازمانهایی مانند اوپک میتواند منافع اقتصادی قابل توجهی برای هر دو طرف به همراه داشته باشد.
ایران با برخورداری از زیرساختهای صنعتی و موقعیت ژئوپلیتیکی ممتاز در حوزه ترانزیت و حملونقل، میتواند شریک مناسبی برای پروژههای اقتصادی و تجاری عربستان باشد. در مقابل، عربستان با توان مالی بالا و برنامههای گسترده سرمایهگذاری در چارچوب چشمانداز 2030، ظرفیت قابل توجهی برای سرمایهگذاری مشترک در بخشهای مختلف اقتصادی ایران از جمله انرژیهای نو، صنایع، گردشگری و خدمات دارد. افزایش حجم تجارت دوجانبه و تسهیل روابط بانکی و تجاری میتواند به تقویت پیوندهای اقتصادی و کاهش موانع همکاری کمک کند.
اگرچه حجم تجارت ایران و عربستان چندان تعریقی ندارد اما آمارهای رسمی نشان میدهد پس از امضای توافق صلح، تجارت بین دو کشور رشد قابل توجهی داشته است. به گفته فرود عسگری، رئیس سازمان گمرک ایران، در سال 1403 تجارت غیرنفتی ایران و عربستان حدود ۶۱ هزار تن صادرات و واردات به ارزش ۲۵ میلیون دلار بود که نسبت به سال قبل از آن 6483 درصد رشد داشت. کالاهایی مانند محصولات فولادی، آهن، پسته، کشمش، فرش، شیشه و سیب از عمده اقلام صادراتی ایران به عربستان بودهاند. بر اساس این آمار، حجم تجارت دو کشور در 5 ماه اول سال جاری، به حدود ۴۱۰ هزار دلار رسیده که کمتر از ۰.۰۳ درصد کل تجارت ایران با کشورهای عربی را شامل میشود. در این دوره، ایران با ۳۴۵ هزار دلار و عربستان با ۶۴ هزار دلار سهم از صادرات را داشتند.
این درحالی است که در سال 1385 حجم مبادلات تجاری دو کشور به یک میلیارد دلار در سال رسیده بود که بالاترین رقم در تجارت دو کشور بود. با این حال، با هدف گذاریهای انجام شده و روند رو به رشد همکاریها در دو سال اخیر تجارت بین دو همسایه توسعه خواهد یافت.
بهمنظور تسریع در اجرای برنامههای تجاری، دیدارهای مستمر و منظم میان مقامات دو کشور ادامه دارد. در این چارچوب، محمدرضا فرزین، رئیس بانک مرکزی ایران در آوریل 2024 با هدف توسعه روابط پولی و بانکی به عربستان سفر و با مقامات اقتصادی و بانکی سعودی در رابطه با تسهیل مبادلات مالی بین دو کشور گفتگو کرد. همان زمان حسن زرنگار، سرکنسول ایران در جده نیز با صالح عبدالله کامل، رئیس اتاق بازرگانی مکه دیدار ودو طرف بر افزایش همکاریهای تجاری و اقتصادی تأکید کردند. علاوهبراین، غلامرضا نوری قزلجه، وزیر جهاد کشاورزی ایران در دسامبر 2024، از تشکیل یک کارگروه مشترک بین ایران و عربستان برای تقویت همکاری در زمینه منابع طبیعی، مسائل زیستمحیطی و کشاورزی خبر داد.
بنابراین، برگزاری نشستهای اقتصادی نشان میدهد که دولت چهاردهم تمرکز ویژهای بر توسعه همکاری با همسایگان به ویژه عربستان دارد. با تقویت روابط اقتصادی و تجاری با همسایگان، ایران میتواند بخش قابل توجهی از ظرفیتهای بازار داخلی و منطقهای خود را فعال کرده و اثر تحریمها را کاهش دهد.
چین فراتر از میانجی
به رغم تلاشهای ایران و عربستان برای گسترش همکاریهای دوجانبه، اما نقش چین نیز به عنوان میانجی در این همکاری کلیدی است. توافق صلح پکن اکنون به ستون فقرات روابط دوجانبه بدل شده و پکن در جایگاه میانجی بیطرف نقش ضامن سیاسی را ایفا میکند. نشست تهران نشان داد که این نقش نه تنها تثبیت شده بلکه در حال گسترش است. چین با اعلام ادامه حمایت از مناسبات تهران و ریاض، افقهای تازهای به دیپلماسی شرقی در منطقه گشوده و زمینهای فراهم میآورد که میتواند جایگزینی برای چارچوبهای سنتی غربمحور باشد.
چین با نگاهی بلندمدت به تحولات منطقه غرب آسیا به خوبی آگاه است که بدون ثبات و همکاری میان بازیگران اصلی منطقه، تحقق اهداف اقتصادی و ژئوپلیتیکیاش با چالشهای جدی مواجه خواهد شد. از اینرو، تقویت روابط ایران و عربستان برای پکن صرفاً یک موفقیت دیپلماتیک مقطعی نیست بلکه بخشی از یک راهبرد کلان محسوب میشود.
ابتکار «کمربند و جاده» به عنوان مهمترین پروژه چین نیازمند مسیرهای امن، باثبات و قابل اتکا است و کشورهایی مانند ایران و عربستان نقش کلیدی در این مسیر ایفا میکنند. موقعیت ژئوپلیتیکی ایران در اتصال شرق به غرب و شمال به جنوب، و جایگاه عربستان در شریانهای حیاتی انرژی و تجارت دریایی، این دو کشور را به حلقههای اساسی در تحقق کریدورهای مدنظر چین تبدیل کرده است. هرچه هماهنگی و اتحاد میان تهران و ریاض افزایش یابد، امکان تحقق سریعتر و کمهزینهتر این کریدورها نیز فراهم خواهد شد.
در حوزه انرژی نیز نقش چین بسیار برجسته است. پکن بزرگترین واردکننده نفت از ایران و عربستان به شمار میرود و ثبات در روابط میان این دو کشور، امنیت انرژی چین را تقویت میکند. چین با استفاده از روابط گسترده تجاری و اقتصادی خود میکوشد از انرژی به عنوان ابزاری برای نزدیکتر کردن دیدگاهها و منافع تهران و ریاض بهره ببرد و همکاریهای اقتصادی را به پیوندهای سیاسی پایدارتر تبدیل کند.
فراتر از این، چین درصدد است صلح و همکاری میان ایران و عربستان را به یک پلتفرم منطقهای تبدیل کند که سایر کشورها نیز بتوانند به آن بپیوندند و در چارچوب شراکتهای راهبردی با پکن همکاری کنند. این رویکرد در شرایطی اهمیت بیشتری مییابد که چین در رقابت فزاینده با آمریکا به حمایت و همراهی کشورهای کوچک و بزرگ بهویژه دارندگان منابع انرژی نیاز مبرم دارد. از این منظر، نقشآفرینی فعال چین در نزدیکی ایران و عربستان نه تنها یک اقدام دیپلماتیک بلکه بخشی از بازطراحی موازنه قدرت در جهان به سود پکن است.
حل پروندههای منطقه
ایران و عربستان به دلیل جایگاه و وزن بالا در معادلات سیاسی، امنیتی منطقه، این ظرفیت را دارند که همکاریهای خود را از سطح روابط دوجانبه فراتر برده و به پروندههای پیچیده و مورد اختلاف منطقهای نیز تسری دهند. بنابراین، در بخش امنیتی نشست تهران گفتگوها بر مدیریت بحرانهای منطقهای، جلوگیری از تشدید اختلافات و ایجاد درک مشترک از تهدیدات متمرکز بود.
تجربه سالهای گذشته نشان داده که رقابت و تنش میان تهران و ریاض نه تنها به حل بحرانهای منطقهای کمکی نکرده بلکه در برخی موارد به تشدید بیثباتی انجامیده است. از اینرو، حرکت به سمت گفتگو و همکاری میتواند نقطه عطفی در مدیریت بحرانهای مزمن منطقه باشد.
یکی از مهمترین پروندههایی که طی یک دهه اخیر سایه سنگینی بر روابط ایران و عربستان انداخته، بحران یمن است. یمن اکنون به صحنه رقابتهای منطقهای و حتی بینالمللی تبدیل شده و هزینههای انسانی، سیاسی و امنیتی گستردهای برای همه بازیگران درگیر به همراه داشته است. بنابراین، در نشست سه جانبه، تهران و ریاض و پکن در مورد پرونده یمن بر یک راهحل سیاسی جامع تحت نظارت سازمان ملل توافق نظر داشتند، موضعی که در بیانیه مشترک سهجانبه نیز صریحا آمده بود.
از اینرو، ایران و عربستان میتوانند با درک منافع مشترک خود در ثبات منطقه، همکاری برای کاهش تنشها، توقف درگیریها و فراهمسازی بستر گفتگوی یمنی-یمنی آغاز کنند. نشست سهجانبه تهران که همزمان با شروع دور جدیدی از تحرکات نظامی عربستان و امارات در مناطق اشغالی یمن برگزار شد، حامل این پیام است که ایران تمایل دارد راهکارهای سیاسی و دیپلماتیک برای حل بحرانهای منطقهای ارائه دهد. در صورتی که طرف سعودی اراده سیاسی لازم را داشته باشد، نقاط اشتراک متعددی برای همکاری در این پرونده وجود دارد که میتواند به برقراری صلح و ثبات پایدار در یمن منجر شود.
ایران و چین همواره در پی برقراری ثبات در یمن بودهاند، درحالی که عربستان، پیرو سیاستهای آمریکا، مسیر جداگانهای را دنبال میکند که به تشدید تنشها در دریای سرخ انجامیده است. از اینرو، ایران و چین میتوانند سعودیها را نسبت به پیامدهای بحرانسازی واشینگتن در یمن آگاه کرده و زمینه شکلگیری اتحاد سهجانبهای برای پایان این بحران دهساله را فراهم آورند.
در سطحی گستردهتر، تشدید تهدیدات و اقدامات رژیم صهیونیستی در منطقه، ضرورت همکاری میان قدرتهای بزرگ جهان اسلام را بیش از پیش برجسته کرده است. در همین رابطه، سه کشور در نشست تهران خواستار توقف فوری تجاوزات رژیم صهیونیستی به فلسطین، لبنان و سوریه شدند و اقدام به تجاوز و نقض حاکمیت و تمامیت سرزمینی ایران را محکوم کردند.
ایران و عربستان به عنوان دو قدرت اثرگذار منطقه اگر با پشتیبانی چین پیوندهای سیاسی و حتی امنیتی خود را مستحکم سازند، میتوانند سد محکمی در برابر ماجراجوییهای تلآویو ایجاد کنند. چین که از اقدامات بیثباتساز رژیم صهیونیستی و پیامدهای آن بر امنیت منطقه و منافع اقتصادیاش به شدت نگران است میکوشد در هماهنگی با شرکای ایرانی و سعودی از ظرفیت دیپلماسی چندجانبه برای مهار این تهدید بهره گیرد. تهران و ریاض نیز به خوبی میدانند که همگرایی در برابر اسرائیل، توان خنثیسازی توطئههای این رژیم را دوچندان میکند.
